سردرد خوشه ای چیست؟
سردرد خوشه ای که در الگوهای دوره‌ای یا خوشه‌ای اتفاق می‌افتد، از دردناک‌ترین انواع سردرد است. سردرد خوشه ای معمولا با یک درد شدید در داخل یا اطراف چشم در یک طرف سر، شما را نصفه‌شب از خواب بیدار می‌کند.
دوره‌های حملات مکرر که به دوره‌های خوشه‌ای معروفند، ممکن است از چند هفته تا چند ماه طول بکشد و معمولا پس از آنها یک دوره‌ی بهبودی موقت وجود خواهد داشت که طی آن، سردرد متوقف می‌شود. در طول دوره‌ی بهبودی، به مدت چند ماه و گاهی اوقات حتی چند سال، هیچ سردردی اتفاق نمی‌افتد.
خوشبختانه سردرد خوشه ای نادر است و جان فرد را تهدید نمی‌کند. اقدامات درمانی حملات سردرد خوشه ای را کوتاه‌تر و کم‌شدت‌تر می‌کنند و تعداد سردردهای خوشه ای را نیز کاهش می‌دهند.
متداول‌ترین علائم سردرد خوشه ای
سردرد خوشه ای به‌سرعت و معمولا بدون مقدمه آغاز می‌شود، هرچند شما ممکن است در ابتدا اورا (اختلال حس بینایی) و حالت تهوع داشته باشید. علائم و نشانه‌های شایع در طول یک سردرد خوشه ای عبارتند از:
- درد شدید معمولا در داخل یا اطراف یک چشم اما ممکن است به سایر قسمت‌های صورت، سر، گردن و شانه‌ها نیز گسترش بیابد؛
- درد یک‌طرفه؛
- بی‌قراری؛
- ریزش شدید اشک؛
- قرمزشدن چشم در سمت دردناک؛
- گرفتگی یا آبریزش بینی در سمت دردناک؛
- تعریق پیشانی یا صورت؛
- رنگ‌پریدگی (زردرنگی) یا برافروختگی صورت؛
- ورم اطراف چشم در سمت دردناک؛
- افتادگی پلک چشم.
افراد مبتلا به سردرد خوشه ای برخلاف آنهایی که به میگرن دچارند، معمولا به‌خاطر بی‌قراری قدم می‌زنند یا می‌نشینند و دائم خود را به عقب و جلو تکان می‌دهند. برخی از علائم سردردهای میگرنی ازجمله حساسیت به نور و صدا نیز ممکن است در سردرد خوشه ای اتفاق بیفتد که البته به‌صورت یک‌طرفه خواهد بود.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر به‌تازگی دچار سردردهای خوشه ای شده‌اید، برای ردکردن احتمال سایر اختلالات و پیداکردن مؤثرترین روش درمانی به پزشک مراجعه کنید.
سردرد حتی هنگامی که بسیار شدید باشد، معمولا ناشی از یک بیماری زمینه‌ای نیست اما گاهی اوقات سردردها می‌توانند نشان‌دهنده‌ی یک وضعیت پزشکی جدی مانند تومور مغزی یا پارگی یک رگ خونی ضعیف‌شده (آنوریسم) باشند.
به‌علاوه اگر سابقه‌ی سردرد دارید، در صورت تغییر در الگوی سردرد یا داشتن یک حس جدید در هنگام سردرد به پزشک مراجعه کنید.
درصورت داشتن هریک از این علائم و نشانه‌ها به اورژانس مراجعه کنید:
- سردرد شدید و ناگهانی، اغلب مانند صاعقه؛
- سردرد به همراه تب، تهوع یا استفراغ، سفت‌شدن گردن، سردرگمی ذهنی، تشنج، بی‌حسی یا مشکلات گفتاری که می‌تواند نشان‌دهنده‌ی چندین مشکل ازجمله سکته مغزی، مننژیت، آنسفالیت یا تومور مغزی باشد؛
- سردرد پس از واردآمدن آسیب به سر – حتی اگر سقوط یا ضربه‌‌ای جزئی باشد – به‌خصوص اگر بدتر شود؛
- سردرد شدید و ناگهانی که با سردردهای قبلی‌تان فرق دارد؛
- سردردی که در طی چند روز بدتر شود و الگویش تغییر کند.
تشخیص سردرد خوشه ای
سردرد خوشه ای دارای نوع خاصی از درد و الگوی حملات است. تشخیص براساس توصیف شما از حملات ازجمله دردتان، محل و شدت سردردهایتان و علائم مرتبط با آن انجام می‌شود.
اینکه سردردهای شما هر چند وقت یک‌بار اتفاق می‌افتند و چه مدت طول می‌کشند نیز از عوامل مهم در تشخیص هستند. پزشک با استفاده از روش‌های خاصی سعی می‌کند نوع و علت سردرد شما را مشخص کند.
۱. معاینه‌ی عصبی
معاینه‌ی عصبی ممکن است به پزشک‌تان کمک کند که علائم فیزیکی سردرد خوشه ای را شناسایی کند. پزشک از یک‌سری روش‌ها برای ارزیابی عملکرد مغز شما استفاده می‌کند، ازجمله تست‌کردن حس‌ها، واکنش‌ها و اعصاب.
۲. آزمایش‌های تصویربرداری
اگر سردردهای غیرطبیعی یا پیچیده داشته باشید یا نتایج معاینه‌ی عصبی شما غیرعادی باشد، معمولا پزشک برای ردکردن احتمال سایر علل جدی سردرد مانند تومور یا آنوریسم، انجام آزمایشات دیگری را توصیه کند. تست‌های تصویربرداری متداول از مغز عبارتند از:
- سی‌تی‌اسکن: این روش از یک‌سری اشعه‌ی ایکس برای ایجاد تصاویر مقطعی دقیق از مغز شما استفاده می‌کند؛
- MRI: این روش از یک میدان مغناطیسی قوی و امواج رادیویی برای ایجاد تصاویر دقیق از مغز و رگ‌های خونی شما استفاده می‌کند.
درمان سردرد خوشه ای
هیچ درمان قطعی‌ای برای سردردهای خوشه‌ای وجود ندارد. هدف درمان، کاهش شدت درد، کوتاه‌کردن دوره‌ی سردرد و پیشگیری از حملات است.
ازآنجاکه درد سردرد خوشه ای به‌طور ناگهانی آغاز می‌شود و ممکن است طی مدت کوتاهی فروکش کند، بنابراین ارزیابی و درمان سردرد خوشه ای اغلب دشوار است، چون به داروهای سریع‌الاثر نیاز دارد.
برخی از داروهای مورداستفاده برای دردهای حاد می‌توانند تسکین فوری فراهم کنند. درمان‌هایی که در زیر به آنها اشاره می‌شود، مؤثرترین روش‌های درمان و پیشگیری از سردرد خوشه ای هستند.
درمان‌های فوری
درمان‌های سریع‌الاثری که ممکن است پزشک‌تان برای شما به‌کار ببرد عبارتند از:
۱. اکسیژن
به‌طور خلاصه می‌توان گفت که استنشاق اکسیژن ۱۰۰ درصد خالص به میزان حداقل ۱۲ لیتر در دقیقه، درد را به‌طور چشمگیر تسکین می‌دهد. اثرات این روش بی‌خطر و کم‌هزینه، طی ۱۵ دقیقه احساس می‌شود.
به‌طورکلی اکسیژن بی‌خطر و بدون عوارض جانبی است. اِشکال اصلی آن این است که باید مخزن استوانه‌‌ای اکسیژن و تنظیم‌کننده‌ی آن را با خودتان حمل کنید که می‌تواند این درمان را ناخوشایند و غیرقابل دسترس سازد. دستگاه‌های اکسیژن کوچک و قابل حمل نیز موجودند اما برخی از افراد همچنان استفاده از آنها را غیرعملی می‌دانند.
۲. تریپتان‌ها
شکل تزریقی داروی سوماتریپتان (ایمیترکس) که معمولا برای درمان میگرن به‌کار می‌رود، برای سردرد خوشه ای حاد نیز درمان مؤثری است.
اولین تزریق معمولا تحت مراقبت پزشکی انجام می‌شود. استفاده از داروی سوماتریپتان به‌شکل اسپری بینی نیز ممکن است در برخی افراد مفید باشد، اما برای اکثر افراد به‌اندازه‌ی شکل تزریقی مؤثر نیست و مدت بیشتری طول می‌کشد تا تأثیر بگذارد. اگر فشار خون بالای کنترل‌نشده یا بیماری قلبی دارید، استفاده از سوماتریپتان توصیه نمی‌شود.
داروی تریپتان دیگری به‌نام زولمیتریپتان (زومیگ)، به‌شکل قرص یا اسپری بینی نیز می‌تواند برای تسکین سردرد خوشه ای به‌کار برود. اگر نمی‌توانید سایر اَشکال درمان‌های سریع‌الاثر را تحمل کنید، این دارو گزینه‌ی مناسبی برای شماست.
۳. اُکتروتاید
اُکتروتاید (سندوستاتین)، شکل مصنوعی قابل تزریق از هورمون مغزی سوماتوستاتین است و در برخی از افراد درمان مؤثری برای سردرد خوشه ای است؛
۴. بی‌حس‌کننده‌های موضعی
اثر بی‌حس‌کننده‌ی داروهای بی‌حس‌کننده‌ی موضعی مانند لیدوکائین (زایلوکائین) در تسکین سردردهای خوشه ای برخی افراد مؤثر است. برای این منظور، دارو باید از طریق بینی استفاده شود.
۵. دی‌هیدروارگوتامین
فرم تزریقی دی‌هیدروارگوتامین (D.H.E. 45) تسکین‌دهنده‌ی مؤثر درد در برخی از افراد مبتلا به سردرد خوشه ای است. این دارو به‌شکل استنشاقی (داخل بینی) نیز موجود است که به آن میگرانال می‌گویند اما اثربخشی آن در تسکین سردرد خوشه ای هنوز به اثبات نرسیده است.
درمان‌های پیشگیرانه
درمان پیشگیرانه در شروع دوره‌های سردرد خوشه ای با هدف سرکوب حملات سردرد و جلوگیری از شدت‌گرفتن آنها آغاز می‌شود.
تعیین نوع دارو اغلب به طول و نظم دوره‌های سردرد بستگی دارد. با به پایان رسیدن مدت موردانتظار دوره‌ی سردرد خوشه ای می‌توان به‌تدریج مقدار دارو را تحت نظر پزشک کاهش داد.
۱. مسدودکننده‌های کانال کلسیم
وراپامیل (کالان، ورلان و غیره) عامل مسدودکننده‌ی کانال کلسیم و اغلب اولین انتخاب برای پیشگیری از سردرد خوشه ای است. وراپامیل می‌تواند به همراه سایر داروها به‌کار برود. گاهی اوقات برای کنترل سردرد خوشه ای مزمن به استفاده‌ی طولانی‌مدت از این دارو نیاز است.
عوارض جانبی آن ممکن است شامل یبوست، تهوع، خستگی، تورم مچ پاها و فشار خون پایین باشد.
۲. کورتیکواستروئیدها
داروهای ضدالتهاب مانند پردنیزون، داروهای پیشگیری‌کننده‌ی سریع‌الاثری هستند که برای بسیاری از افراد مبتلا به سردردهای خوشه ای مؤثر واقع می‌شوند.
اگر به‌تازگی دچار سردرد خوشه ای شده‌اید یا اگر الگوی کلی سردرد شما به‌صورت یک دوره‌ی کوتاه سردرد و سپس یک دوره‌ی بهبودی طولانی‌مدت است، پزشک‌تان ممکن است کورتیکواستروئیدها را برای شما تجویز کند.
اگرچه ممکن است کورتیکواستروئیدها گزینه‌ی خوبی برای استفاده‌ی کوتاه‌مدت باشند اما با توجه عوارض جانبی آنها مانند دیابت، فشار خون بالا و آب مروارید برای استفاده‌ی طولانی‌مدت مناسب نیستند.
۳. لیتیوم کربنات
اگر سایر داروها نتوانند سردردهای خوشه‌ای را متوقف کنند، لیتیوم کربنات که برای درمان اختلال دوقطبی به‌کار می‌رود، می‌تواند در پیشگیری از سردرد خوشه ای مزمن مؤثر باشد.
عوارض جانبی آن عبارتند از رعشه، افزایش تشنگی و اسهال. پزشک شما می‌تواند دُز مصرف دارو را طوری تنظیم کند که عوارض جانبی آن به حداقل برسد. در هنگام مصرف این دارو باید خون‌تان به‌طور منظم آزمایش شود تا احتمال بروز عوارض جانبی جدی‌تر مانند آسیب کلیوی بررسی شود.
۴. انسداد (بلوک) عصب
تزریق یک عامل بی‌حس‌کننده (داروی بی‌حسی) به‌همراه کورتیکواستروئید در ناحیه‌ی اطراف عصب اکسی‌پیتال که در پشت سر شما قرار دارد، به تسکین سردردهای خوشه‌ای مزمن کمک می‌کند.
انسداد عصب اکسی‌پیتال ممکن است برای تسکین موقت، تا زمانی که داروهای پیشگیرانه‌ی طولانی‌مدت اثر بگذارند، مفید باشد.
۵. ملاتونین
مطالعات انجام‌شده روی تعداد کمی از افراد نشان می‌دهد که مصرف ۱۰ میلی‌گرم ملاتونین در شب ممکن است تعداد دفعات بروز سردرد خوشه ای را کاهش بدهد.
سایر داروهایی که برای پیشگیری از سردرد خوشه ای به‌کار می‌روند عبارتند از داروهای ضدتشنج مانند توپیرامات (توپاماکس، Qudexy XR).
جراحی
در موارد نادر ممکن است پزشکان به افراد مبتلا به سردردهای خوشه ای مزمن که با درمان تهاجمی تسکین نمی‌یابند یا نمی‌توانند داروها یا عوارض جانبی آنها را تحمل کنند، عمل جراحی را توصیه کنند.
نتایج چندین مطالعهی کوچک نشان می‌دهند که تحریک عصب اکسی‌پیتال در یک یا هر دو طرف در رفع علائم سردرد خوشه ای مفید است. این شامل کاشت یک الکترود در کنار یک یا هر دو عصب اکسی‌پیتال می‌شود.
تحریک عمقی مغز نیز روش درمانی امیدبخش اما اثبات‌نشده‌ای برای سردردهای خوشه‌ای است که به سایر درمان‌ها پاسخ نمی‌دهند. ازآنجاکه این روش شامل قراردادن یک الکترود در داخل مغز است، خطرات قابل‌توجهی مانند عفونت یا خونریزی مغزی وجود دارد.
برخی از روش‌های جراحی برای درمان سردرد خوشه ای به مسیرهای عصبی‌ای که گمان می‌رود مسئول درد هستند – غالبا عصب سه‌قلو که در ناحیه‌ی پشت و اطراف چشم قرار دارد – آسیب می‌زنند.
بااین‌حال مزایای درازمدت جراحی، بحث‌برانگیز است. همچنین به‌علت عوارض احتمالی ازجمله ضعف عضلانی در فک یا بی‌حسی در نواحی خاصی از صورت و سر، جراحی به‌ندرت توصیه می‌شود.
درمان‌های آتی بالقوه
محققان در حال بررسی درمان بالقوه‌ای به‌نام تحریک عصب اکسی‌پیتال هستند. در این روش جراح چند الکترود در پشت سر بیمار می‌کارد و سپس آنها را به دستگاهی شبیه ضربان‌ساز (ژنراتور) وصل می‌کند. این الکترودها، پالس‌هایی برای تحریک ناحیه‌ی عصب اکسی‌پیتال می‌فرستند که سیگنال های درد را مسدود می‌کنند یا کاهش می‌دهند.
نتایج چندین مطالعهی مختصر در مورد تحریک عصب اکسی‌پیتال نشان داده است که این روش درد را در برخی افراد مبتلا به سردردهای خوشه ای مزمن کاهش می‌دهد.
پژوهش‌های مشابهی در مورد تحریک عمقی مغز در جریان است. در این روش پزشکان یک الکترود در هیپوتالاموس می‌کارند؛ هیپوتالاموس ناحیه‌ای از مغز شماست که با زمان‌بندی دوره‌های خوشه‌ای مرتبط است. جراح، الکترود را به یک ژنراتور وصل می‌کند. این ژنراتور پالس‌های الکتریکی مغز را تغییر می‌دهد و به کاهش درد کمک می‌کند.
تحریک عمقی مغز از طریق هیپوتالاموس ممکن است سردردهای خوشه‌ای مزمن و شدید را در افرادی که روند درمان‌شان با دارو موفقیت‌آمیز نبوده است، تسکین بدهد.
دکتر بهروز امامی
فوق تخصص ریه IUC از انگلستان
